از دیار گیت تا مشهدالرضا Village Gate

ويژگي موسيقي جنوب خراسان حركات ريتميك و نمايشي است. موسيقي در اين منطقه به ويژه در شهرستان بيرجند از سابقه‌اي طولاني برخوردار است. اين شهرستان داراي رقص‌ها و موسيقي‌هاي بسيار متنوعي است. ريتم‌هاي پنج ضربي (سه‌تايي و دو تايي) متداول در اين منطقه داراي ويژگي‌هاي خاص خود است و در ديگر نقاط ايران مرسوم نيست. در منطقه قهستان و بيرجند ترانه‌ها و آوازهاي زيبا و حماسي‌ترين رقص‌ها و آهنگ‌هاي سازي و آوازي رواج دارد. 
سازهاي محلي بيرجند عبارتند از: دهل، سرنا (ساز)، دايره و ني كه معمولا توسط خود نوازندگان ساخته مي‌شوند. 
برخي قطعات موسيقي ويژه رقص‌هاي محلي در اين منطقه عبارتند از: اصيل، ناره ناره، چنشتي، چپ و راست، شيرجه، احوال، سه ضرب و... . علاوه بر رقص‌هاي انفرادي، دو نفره و گروهي، رقص‌هاي ديگري نيز وجود دارد كه چون رقصندگان آن‌ها به چوب بازي نيز مي‌پردازند، در رديف « چوب بازي‌ها» به حساب مي‌آيند. اين رقص‌ها پيچيده و سخت هستند و نياز به مهارت، تمرين و انعطاف بدن دارد. آهنگ‌هاي ويژه چوب‌بازي عبارتند از: آزاد، كنار به خاك، وسط به خاك، پك پك، دست به خواب، پشت و گندم‌كاري. 
آهنگ‌هاي متداول و قديمي اين منطقه نيز عبارتند از: عروس كشو (عروس‌كشان)، محمل، روش (شبيه مارش است)، نصر و جو (نصر و جان)، كوچه باغي، سبزه نمكي، غلام پخش، پيش باز، لالايي، استقبال (خوش‌آمدگويي) و غيره. 
نوعي دو بيتي‌خواني موسوم به (فراغي) نيز در اين منطقه رواج دارد: روستاييان دايره‌وار دور هم مي‌نشينند و هر يك با خواندن دو بيت از اشعار محلي به بيان هجران و فراق خود مي‌پردازند. شيوه خواندن يكسان و تكراري است و هر فرد بيت آخر را به گونه‌اي مي‌خواند كه نفر بعد از لحن خواندن آن مي‌فهمد كه نوبت اوست و بايد فراغي را ادامه دهد.

                                                         خوراک

انواع‌ آش‌ : آش‌ جوش‌ پره‌، آش‌ محلي‌، آش‌ لخشك‌، آش‌ بلغور ترش‌، قليه‌ آش‌، ِآش‌ بلغورشير، آش‌ انار، آش‌ اماج‌، آش‌ گوشواره‌، آش‌ بورش‌، آش‌ دوغه‌، آش‌ قيمه‌

انواع‌ آبگوشت‌ : آبگوشت‌ بزباش‌، آبگوشت‌كشك‌، آبگوشت‌ گندم‌ و آبگوشت‌ بلغور

انواع‌ اشكنه‌ : اشكنه‌ خنجك‌، اشكنه‌ زرشك‌، اشكنه‌ تخم‌ مرغي‌، اشكنه‌غوروتي‌، اشكنه‌ اوجيج‌، اشكنه‌ گوجه‌، اشكنه‌ سيب‌ زميني‌، اشكنه‌ آرد بريون‌ ، قلور تروش‌،

انواع‌ خوراك‌ : خوراك‌باميه‌، خوراك‌ كدوچه‌ بانان‌ برنجي‌ ، خوراك‌ سيب‌ ‌ و كدوچه ، پوره‌ عدس‌، دوغ‌ گرم‌، سوپ‌ ذرت‌، كباب‌ نارنجكي‌،قاتقاب‌، پولاني‌، كم‌ جوش‌، اماج‌، چغندر، دني‌، قيسي‌، جوش‌ واره‌، فله‌، حليم‌، ارزه‌ پلو، پلو زيره‌، رشته‌ فرنگي‌ پلو،

انواع‌ خورشت‌ : خورشت‌ كنگر، خورشت‌ گوجه‌ فرنگي‌، خورشت‌ باميه‌، خورشت‌ كدو حلوايي

انواع نان : نان پنیر ، نان پستانی ، نان خشکی ، نان ته تغاری ، نان جوین ، نان کوله ، نان روغن جوش ، نان کماچ ، نان جان جانی ، نان گاورسی ، نان سمنو ، نان شلغمی ، نان تاتران ، نان سمبه

                                                       طب سنتی

داروها‌ي گياهي : برخي دارو‌‌هاي گياهي كه در درمان بيماري‌ها استفاده دارند عبارتند از: «مخلصه» براي درمان كليه درد، «كلپوره» براي درمان دل درد، نفخ شكم، ناراحتي‌هاي معده و مسموميت، «شوتخم» براي درمان دردهاي داخلي، «گل سفيد» براي رفع سردرد، «مستار» در درمان سردي، يرقان و مسموميت و به منظور كاهش قند ادرار، تنگي نفس و از مرهم آن براي درمان زنبور و عقرب گزيدگي، «اَنغوره» (اَنغوزه) براي درمان سرفه، آسم، ناراحتي‌هاي عصبي و نيز هضم غذا و برطرف كردن انگل‌هاي روده‌اي، «آويشن» براي درمان بيماري‌هاي مجاري تنفسي فوقاني، ناراحتي‌هاي جهاز هاضمه، كاهش اسپاسم و جلوگيري از نفخ، «اُسطو خودوس» براي درمان بيماري‌هاي سينه، سرفه، ورم‌هاي نزله‌اي و زكام. 
اين دارو مسهل است و براي ريه مضر مي‌باشد و بايد با عسل و يا سكنجبين مصرف شود. «پر سياوشان» به عنوان تب بر، مدر، نرم كنندة سينه، ضد عفوني كننده زخم ها و نيز براي درمان بواسير، «تاتوره» براي درمان تنگي نفس، تشنج، دردهاي عصبي، قولنج‌هاي ناشي از مسموميت هاي سرب، يبوست‌هاي حاد و ناراحتي‌هاي بواسير، «زيرة سياه» به عنوان بادشكن، مقوي معده و افزايش‌دهندة ترشح شير و براي درمان تنگي نفس.از ديگر گياهان دارويي مي‌توان از گل ارونه، گل زوفا، گل شقايق، پونه كوهي، شيرخشت، خارانگين، شاه تره و ... نام برد.

                                                   پوشاک

پوشاك مردان
سرپوش :  كلاه نمد: جنس آن از نمد و بغل‌هاي آن لبه‌دار است. 
شب كلاه: جنس آن از كرك و پشم و به رنگ‌هاي سفيد و سياه است. در بيرجند درست مي‌شد و روي آن منديل مي‌بستند.
مُنديل: شالي سفيد يا سياه است كه طول آن حدود پنجاه سانتي‌متر و جنس آن از قميس است. 
كلاه دوره‌دار: دور تا دور آن لبه دارد و از جنس پشم است.
كلاه پهلوي يا شاهپوري: جلوي آن لبه گرد دارد و بيش‌تر به رنگ‌هاي تيره است. اين كلاه را بيش‌تر جوانان بر سر مي‌گذارند.
كلاه قرص: از كلاه پهلوي كمي تنگ‌تر است و در روستاي چنشت به دور تا دور آن تسبيح و مهره آويزان مي‌كنند.
عرقچين: شبيه عرقچين امروزي است، ولي اطراف آن را گل‌دوزي مي‌كردند و پر از نقش و نگار بود. 
كلاه ترمه: جنس آن از ابريشم قرمز بود و دور آن شيرازه داشت. اين كلاه را طبقه اعيان به سر مي‌گذاشتند.
گردن‌پيچ يا لنگته: مانند شال بود و آن را به گردن مي‌بندند. جنس آن از كرك است.
تن پوش  : جليغه: بدون آستين و جلوي آن باز و دكمه‌دار است. پشت جليغه از پارچة آستري است.
پيراهن: جنس آن از كرباس و به رنگ‌هاي سفيد، تيره و خاكستري است. پيراهن بدون يقه و جلوي آن بسته است و فقط بالاي آن دو يا سه دكمه دارد. بعضي اوقات دكمه بالاي آن را در بغل گردن مي‌گذاشتند.
قميس: از پيراهن بلندتر و از دو پهلو باز است. تا زير زانو را مي‌پوشاند و به آن لباس افغاني هم مي‌گويند. 
لباده: از روي شانه تا زير زانو را مي‌پوشاند و جلوي آن باز است و سه يا چهار دكمه دارد. جنس آن از كرك و بيش‌تر به رنگ خاكي است.
نيم تنه: مانند كت‌هاي امروزي و بيش‌تر به رنگ‌هاي تيره است.
پالتو: لباس زمستاني است. جنس آن از پشم و بيش‌تر به رنگ‌هاي سبز، كبود و آبي است.
شلوار (تمبان): جنس آن از كرباس و رنگ‌هاي آن متفاوت و پاچه‌هاي آن گشاد است. به آن شلوار گشاد، بيژامه، لباس افغاني و شلوار دو لنگه نيز مي‌گويند. شلوار دو لنگه از شلوار عادي خيلي گشادتر است.
قارت (جقه): شبيه كت ولي آستين‌ها و قد آن از كت بلندتر است. جنس جقه از پشم است.
قبا: بدون يقه و بيش‌تر به رنگ‌هاي سبز و قهوه‌اي است. از روي دوش تا زير زانو را مي‌پوشاند. سر آستين آن دكمه‌دار و جلوي آن دو يا سه دكمه دارد و بقيه آن باز است.
سينه بند: شبيه جليغه ولي جلوي آن بسته است.
مچ پيچ: جنس آن از پارچه است و مردان آن‌ را به مچ دستشان مي‌بستند.
پاپوش : شامل گيوه، كفش ساده، ارسي، گولي، پوتين، كفش چوبي، كفش پونار، كفش چارق، كفش چپت و كفش تخت آجي است. اين كفش‌ها در محل ساخته مي‌شود و برخي نمونه‌هاي آن هنوز در روستاها متداول است.

پوشاك زنان
سرپوش  : چهارقد: مانند روسري‌هاي امروزي ولي از آن بزرگ‌تر است. جنس آن از پنبه و بيش‌تر به رنگ سفيد است.
دستمال: آن را روي چهار قد و به پيشاني مي‌بستند و بيش‌تر رنگ‌هاي تيره به ويژه قرمز آن متداول بوده است.
روبند: پارچه‌اي و نازك بود و به وسيله دو بند به دور سر بسته و در جلو صورت آويزان مي‌شد.
كلوته: به آن كلاه پول هم مي‌گفتند و قسمت جلوي آن را با انواع سكه‌هاي نقره قديمي تزيين مي‌كردند.
كوسه: شبيه چهار قد ولي از آن نازك‌تر بود و در تابستان‌ها استفاده مي‌شد.
عرقچين: شبيه عرقچين‌هاي امروزي بود و روي آن نقش و نگار داشت.
تن پوش  : پيراهن يا (پهره): از روي شانه تا زير زانو را مي‌پوشاند و جلوي آن به اندازه سه دكمه باز است. در برخي نقاط نوع بدون دكمه آن نيز رايج است.
دالاق: شبيه جوراب است و از نوك پا تا كمر را مي‌پوشاند.كمر آن بند دارد و دور كمر بسته مي‌شود.
شليته: نوعي دامن چين‌دار و بسيار گشاد است و از كمر تا زير زانو را مي‌پوشاند.
شلوار: جنس آن كرباس و گشاد و بلند است. به آن شلوار تخته‌دار و شلوار دو لنگه نيز مي‌گويند.
يل: شبيه جليغه و از آن بلندتر است. از مخمل و پارچه‌هاي قيمتي درست مي‌شود و آن را با زيورآلات تزيين مي‌كنند. جلوي يل باز است و معمولاً آن را در شب عروسي و يا زنان اعيان مي‌پوشيدند.
چادر: بيش‌تر به رنگ‌هاي سفيد و سياه گل‌دار و شبيه چادرهاي امروزي است. در روستاي سربيشه چادر چهارگوش است و در روستاي چنشت از چادر معمولی کوچکتر و کوتاه تر است و فقط از پشت سر آويزان مي‌شود.   

                                                                                                                                                                            
پاپوش : شامل كفش تبلك‌دار، گرجي، گالش، كفش سوز و كفش ساده است. هم‌چنين در بيرجند نوعي جوراب بافته مي‌شود كه به جوراب هفت رنگ معروف است.
 

                                                         گاه شماری

روستاييان و كهنسالان شهري اتفاقات، اخبار، زمان كاشت، داشت و برداشت محصول خود را به ماه‌هاي قديمي مانند قوس، عقرب و ... مي‌سنجند. 
در تقويم محلي منطقه به اول عيد، نوروز مي‌گويند. در فصل بهار روزها را بر مبناي بارش تقسيم‌بند‌ي مي‌كنند. به هر شش، ده و يا ... يك شيشه مي‌گويند و بر اين باورند كه در هر شيشه يك بار، بارندگي مي‌شود. زمان و اسامي تقويم محلي در روستاها متفاوت است. در تقويم محلي بيرجند« چله بزرگ» تابستان از اول تير ماه شروع مي‌شود و تا دهم مرداد ماه ادامه مي‌يابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سي‌ام اين ماه ادامه دارد. در بخش سربيشه از اول تير ماه تا دهم مرداد ماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر اين ماه را «چله خرد»، از اول دي‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله كلو»، از دهم بهمن ماه تا آخر اين ماه را «چله خرد» مي‌گويند. علاوه بر تقويم محلي استفاده از تقويم قمري نيز از قديم رايج بوده و هنوز هم كم و پيش استفاده مي‌شود.